SERBEST RADİKALLER VE ANTİOKSİDANLAR

Serbest radikaller

Serbest radikaller elektronu eksik atomlardır.  Vücutta bazen metabolizma sonucu bazen de çeşitli etkenlerle serbest radikaller oluşmakta, yani elektronu eksik atomlar meydana gelmektedir. Serbest radikal bir sefer meydana geldikten sonra o başka bir molekülden elektron koparır, o da serbest radikale dönüşür, bu şekilde zincirleme reaksiyonlarla vücuttaki sayıları artar.

Meydana gelen serbest radikal, eksik olan elektronunu tamamlamak için hücre zarı, hücredeki çeşitli atom, molekül ve bileşiklere saldırırlar. Serbest radikallerin düşük ve orta düzeyleri hücrenin fizyolojik fonksiyonlarında bazı olumlu etkilere sahiptir.  Serbest radikaller aynı zamanda bağışıklık sisteminin önemli bir parçası olarak görev yaparlar,  damarlar boyunca dolaşırlar ve yabancı istilacılara saldırırlar. Bu özellikleri ile bağışıklığın güçlenmesine katkı sağlarlar.  Ancak serbest radikaller fazla meydana geldiğinde vücutta büyük hasarlara sebep olurlar; kanser, kalp-damar hastalıkları, akciğer hastalıkları, Alzheimer, sarı-nokta ve katarakt gibi birçok hastalığın ortaya çıkmasında etken olurlar. Bunlar aynı zaman da yaşlanmayı da hızlandırırlar.

Serbest radikallerin meydana gelmesinde soluduğumuz hava, yediğimiz yiyecekler, aldığımız ilaçlar,  içtiğimiz sular rol oynamaktadır.  Bunlar arasında havayı kirleten maddeler, alkollü içecekler, enerji içecekleri,  sigaranın yanması sırasında ortaya çıkan kimyasallar, böcek ilaçları ve bunların besinlerdeki kalıntılar,  besinlerle vücuda giren çeşitli toksin maddeler sayılabilir.

Stres insanlarda serbest radikalin oluşumun artırır. Ayrıca radyasyon, ultraviola ışınları, evlerde ve işyerlerinde elektronik ve aydınlatma cihazlarının yaydığı radyoaktif maddeler de serbest radikalleri artırmaktadır.

Antioksidanlar

Antioksidanlar serbest radikalleri temizleyen doğal maddelerdir. Antioksidanlar serbest radikallere eksik olan elektronu vererek onları etkisiz hale getirirler.  Antioksidanlar yaramaz çocukları sakinleştiren annelere benzetilebilir,  onlara eksik olan elektronu vererek onların saldırganlığını önlerler.  İnsan vücudu bazı antioksidanları üretir, ancak bunlar çoğu zaman serbest radikallere karşı yetersiz kalırlar.  Antioksidanlar besinlerle birlikte beslenme sırasında alınır.  Sebze ve meyveler, özellikle renkli olanlar antioksidan bakımından daha zengindir.  Araştırmalar antioksidan gıda takviyesi yerine besinlerle alınmasının daha etkili olduğunu göstermiştir.

Vücudun antioksidan kapasitesini artırmak için günde 5 öğün sebze ve meyve tüketilmelidir (bunun 3 porsiyonu sebze ve 2 porsiyonu meyve olabilir, tersi de olabilir). Ancak bazı alışkanlıklar bunların etkisini azaltmakta, bunların başında da sigara ve alkol kullanma gelmektedir.   Sebzelerin pişirilmeleri de antioksidan özelliklerini etkiler.  Genel olarak pişirme işlemi antioksidan etkisini azaltır.  Bununla beraber enginar, brokoli, havuç ve yeşil fasulyede pişirme ile antioksidan bakımından azalma olmaz, hatta artar,  ancak uzun süre pişirilirse antioksidan kapasitesi düşer.

Antioksidan yönünden zengin sebzeler arasında domates, ıspanak, havuç, yeşilbiber, kırmızı pancar, brokoli, karnabahar ve soğan; meyveler arasında kavun, karpuz, narenciye, erik, yaban mersini, çilek, böğürtlen, kızılcık,  kivi, kiraz, badem, kırmızı dut,  sayılabilir.  Özellikle koyu renkli olanlar antioksidan deposudur.

Sonuç

İnsan vücudunda serbest radikallerle antioksidanlar arasında bir denge oluşmaktadır.  Serbest radikal-antioksidan dengesinin bozulması sonucu, serbest radikallerin etkisi ile bazı hastalıklar meydana gelmekte,  yaşlanma hızlanmaktadır.  Bunları önlemek ya da azaltmak için şunlar yapılabilir:

• Dengeli beslenmeli, işlenmiş, rafine gıdalardan, kızartmalardan uzak durmalı, antioksidan bakımından zengin ve doğal besinleri tüketilmelidir.
• Oturulan evler ve ofisler sık sık havalandırılmalı, kirli ortamlar serbest radikalleri artırır.
• Sigara, alkol ve fazla ilaç kullanmamalı, bunlar hem serbest radikalleri artırır, hem de antioksidanların etkisini azaltır.
• Uzun süre ultraviola ışınlarına maruz kalmamalı.
• Düzenli eksersiz yapmalı, ancak aşırı eksersizden kaçınılmalı, aşırı eksersiz yapma serbest radikallerin artmasına sebep olur.
• Yeşil çay gibi antioksidan içeceklerin tüketimi artırılmalı, şekerli ve kafeinli içeceklerden uzak durmalıdır.

 

Sağlıklı ve mutlu günler dilerim.

      Prof. Dr. Osman BEYAZOĞLU