Karahanlılar da Kendilerine Türk Diyordu

Kamuoyunda genel bir yanılgı var: Tarihte Türk adını taşıyan sadece Köktürkler idi; Türkiye Cumhuriyeti, Türk adını taşıyan ikinci devlet oldu.

1250-1517 arasında Mısır ve Suriye’de, zaman zaman da Güney Anadolu’da hüküm süren Memlükler için kendi dönemlerine ait kaynaklarda Türk Devleti (ed-Devletü’t-Türkiyye) denildiğini yaza söyleye sonunda yaygınlaştırdık. Artık Memlüklerin de Türk Devleti adını taşıdığını geniş bir kesim biliyor.

Köktürkler için herhangi bir şüphe yok. Her ne kadar Türkiye tarihçiliğinde Göktürk / Köktürk adıyla anılıyor olsalar da onların kendilerine sadece Türk dedikleri, bıraktıkları anıtlarda onlarca kez Türk bodun (Türk milleti), Türk kagan (Türk kağanı) demelerinden açıkça bellidir. Bu sebeple ben de onlarla ilgili kitabıma Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları adını vermiştim.

Karahanlılara gelince.

Karahanlı, modern tarihçilerin kullandığı uydurma bir kavramdır. Bunun gerekçesi dönemin hükümdarlarının “kara” unvanını kullanmış olmalarıdır. Rus tarihçisi Grigoryev 1874 yılındaki bir çalışmasında ilk kez Karakhanidy (Karahanlılar) terimini kullanmış ve bu terim yaygınlaşmıştır. Konunun uzmanlarından Omeljan Pritsak da bütün çalışmalarında ve Maarif Vekâleti İslâm Ansiklopedisi’nde hep Karahanlı terimini kullanmıştır. Türkiye’de de Karahanlı dönemi konusunda ihtisaslaşmış bulunan Reşat Genç’in ünlü eserinin adı Karahanlı Devlet Teşkilâtı’dır.

Karahanlı dönemindeki veya onlara yakın dönemlerdeki İslam kaynakları bu hanedan ve hükümdarları için şu terimleri kullanmışlardır: Hâkaniyye (Hâkanlık), Hâniyye (Hanlık), Mülûkü’l-Hâkaniyye (Hâkanlık melikleri), Hânân-ı Türkistan (Türkistan hanları), Hânât-ı Türkistan (Türkistan hanları), Hâkan-ı Türkistan (Türkistan hâkanı), el-Hâniyyetü’l-Etrâk (Türklerin hanlığı).

Dönemin çağdaş kaynaklarının kullandığı isme göre Karahanlılar için “Hakanlık” veya “Hanlık” terimini kullanmak en doğrusudur.

Hakanlığın adına gelince.

Para bilimci (nümizmat) B. D. Koçnev, bazı Karahanlı hakanları veya hakanlığa mensup bazı devlet adamlarıyla ilgili paraları yayımlamıştır. 10. ve 11. yüzyıllara ait bu paralarda şu ibareler vardır: Türk Hâkan (Buğra Han Harun için), Yağan Türk Tegin, Türk.

Hâkaniyye hükümdarları ailesine mensup Hüseyin bin Hasan’ın Özkend’deki türbesinde bulunan 1152 tarihli kitabede kayıtlı olan isim de şöyledir: Alp Kılıç Tonga Bilge Türk Toğrul Hâkan.

1233’te vefat eden ünlü tarihçi İbnü’l-Esîr’de de hanedanın adı el-Hâniyyetü’l-Etrâk’tir. Etrâk, “Türkler” demektir ve terim bütünüyle “Türklerin Hanlığı” anlamına gelmektedir.

Hanedanın Türk olarak adlandırılmasının bir başka delili de şudur: Döneme ait kaynaklar Karahanlıların  Afrâsiyab soyundan geldiğini kabul ederler. Taberî, Makdisî, Cüzcânî gibi tarihçiler Afrâsiyab’dan “Türk (asıllı) Afrâsiyab” diye söz ederler. İbnü’l-Esir ise hanedanı, doğrudan doğruya Âl-i Afrâsiyâb et-Türkî olarak adlandırır. Bu adlandırma da “Türk Afrâsiyaboğulları” demektir.

Karahanlılardan olan Kâşgarlı Mahmud da Kıpçak, Oğuz, Başkurt, Kırgız, Uygur vb. bütün Türk boylarından Türk olarak söz ettiği gibi lehçe farklarından bahsettiği yerlerde “Türkler böyle der, Oğuzlar / Kıpçaklar böyle der.” diyerek Türk sözünü dar anlamda sadece Karahanlıları oluşturan esas boylar için kullanır.

Doktorasını Karahanlılar konusunda yapmış olan Ömer Soner Hunkan 2007 yılında yayımladığı çalışmasını Türk Hakanlığı – Karahanlılar (766-1212) olarak adlandırmıştır. Hunkan haklıdır, Karahanlı hanedanını “Türk Hakanlığı” olarak adlandırmak en doğrusudur. Karahanlılarla ilgili olarak yukarıda verdiğim bilgiler de onun eserindeki “Hanedanın Menşei ve Devletin Adı” bölümünden alınmıştır. Daha ayrıntılı bilgi edinmek isteyenler eserin bu bölümüne bakabilirler.

Demek ki artık Karahanlılar konusunda da şüphemiz yok. Onlar da kendilerini Türk diye adlandırıyorlar; onlardan söz eden dönemin kaynakları da. Köktürkler için Türk Kağanlığı, Karahanlılar için Türk Hakanlığı, Memlükler için (Kıpçak) Türk Devleti terimlerini artık rahatça kullanabilir ve yaygınlaştırabiliriz.