İsmail Bey Gaspıralı

İsmail Gaspıralı 1851 yılında Bahçesaray’ın güneyine yakın bir yer olan Avcıköy’de doğdu. Babası Yalta şehrine bağlı Gaspıra köyünde doğduğu için Gaspıralı anlamına gelen “Gasprinskiy” takma adını almıştır. Babası soyluluk unvanı verilmiş bir teğmen, annesi de bir mirza ailesindendi. İsmail Bey üç yaşındayken ailesinin Bahçesaray’a yerleşmesi üzerine, yaşamında önemli bir yer tutan ve mekânı olarak adlandırdığı bu şehirde ilk çocukluk yıllarını geçirdi ve eğitimine burada geleneksel Müslüman mektebinde başladı, alfabeyi de Hacı İsmail Efendi’den öğrendi. Okuldaki yakın arkadaşı Litvanya Tatarlarından Mustafa Davidoviç ile birlikte Girit İsyanı ile meşgul olan Osmanlı Ordusu’na katılmak için gizlice Odesa üzerinden Türkiye’ye gitmeye kalkıştı. Ancak sonraki yaşamları boyunca dost kalacak olan, ruhları ulusal duygularla dolu bu iki genç Odesa’da yakalanarak evlerine gönderildi. Hamdullah Suphi Tanrıöver, bu ilk delicesine cesur davranışını şöyle anlatmıştır. “Çocukluğunda Türkler’e yardım için evinden kaçmış, Volga üzerinde bir sandala binerek İstanbul yollarına çıkmıştı. Küçücük genç ruhunun Türk’e yardım için bu atılışını bütün ömründe en son nefesine kadar devam etti” İsmail Bey’in Rus Askeri Okulu’ndaki eğitim yaşamı da böylece son buldu. Bahçesaray’a dönen İsmail Bey, henüz 17 yaşındayken buradaki tarihi Zincirli Medrese’ye öğretmen olarak girdi ve Rusça dersleri vermeye başladı. Rusça öğretmeni olmasına rağmen öğrencilerine daha çok Türkçe öğretmeye çalışmıştır. Gaspıralı ayrıca geleneksel medreselerin durumunu da, bizzat içinde bulunduğu medrese deneyimleriyle yakından inceleyerek anlama şansını bulmuş; geleneksel İslâmî kültürün, tutucu çevrelerin de etkisiyle, halkı nasıl cahil, köhne, uyuşuk ve hareketsiz bir konuma düşürdüğünü; bu gidişle gelişmiş Rus sosyal yapı ve kültürü ile savaşamayan Tatar halkının göç etme veya yok olma seçeneklerinden başka şansı kalmadığının bilincine varmıştır. Bu bilinç, ileride başlatacağı yeniden doğuş anlayışının ana damarını oluşturmuştur. İsmail Bey’in aklındaki bir Osmanlı Türk subayı olmak hayali bitmemişti. Ancak Osmanlı ordusunda subay olabilmek için iyi Fransızca bilgisi gerektiğini duymuştu. Bu nedenle önce Viyana, Münih, Stutgard üzerinden tren yolu ile Paris’e gitti. Henüz çok genç yaşta, 21-21 yaşında, kendi çalışması ve gayreti ile Paris’te iki yılı aşkın bir süre kaldı. Burada hem Fransızca öğrendi, hem Batı fikir akımları hakkında yakından bilgi edinme şansı buldu. İsmail Bey Fransızcasını geliştirdikten sonra 1874 yılında plandığı gibi İstanbul’a geldi. Burada devlet dairesinde memur olan amcası Halil Efendi’nin yanında bir yıl kaldı. Bu süre içinde subay olabilme amacıyla yoğun bir çaba içinde oldu, başvurmadığı makam ve kapı kalmadı; ancak başarısız oldu. İsmail Bey’in Osmanlı subayı olma hayalleri gerçeğe dönemedi ancak bir yıl İstanbul’da kalarak İstanbul Türkçesi’ne de iyi bir şekilde vakıf olduğu gibi; arta kalan zamanlarında buradaki kitap ve matbuatı sıkı bir şekilde takip ederek, Osmanlı Sistemini, devletin dış dünya ile olan ilişkileri ve durumu ile iç durumunu inceledi. Bu çerçevede, en dikkatini çeken konu Türkiye’nin zenginliğini istismar ettikleri, Türk’ün sanayi ve ticaretten uzak kaldığı ve memur olma hastalığı içinde olduğuydu”.

Gaspıralı Kırım Türklerinin çağdaş kültür tarihinde çok büyük bir rol oynamıştır. Onun önemini net olarak ortaya çıkartan işleri; eğitime getirdiği reform ve yenilikler, hem Rusya Müslümanları hem de diğer Müslüman halklar için getirdiği yeni, modernist ve evrensel bakış açısı ile genelde Rusya Türklerinin, özelde ise Kırım Tatarlarının kültürünü canlandırmak için yaptığı çalışmalardır. Bununla birlikte, dolaylı olarak ulusunun etnik bağlarının güçlenmesine neden olmuştur. O adeta, tüm bu proje ve çalışmalarına kendini adamış ve tüm yaşamını ulusunun geleceğine hizmete vakfetmiştir.

Gaspıralı İsmail, özellikle 1902’deki göçe yönelik tekrar ortaya çıkan isteklere karşı koydu ve önlemeye çalıştı. Gaspıralı bunun için pasaportların alınması güçlüğünü, aşılacak coşkun denizin merhametsizliğini, gemilerde türlü hastalığı, zorluğu, gidilecek yerlerdeki doğanın ve iklimin başkalığını, oralarda beklenilen hazırlığın yetersizliğini anımsatıyor; bu nedenle önceki göçlerdeki gibi, çekilecek sıkıntıları, görülecek ziyanları ve verilecek kurbanları açıklıyordu. Vatandaşlarının malını, mülkünü, tarlalarını akılsızca bırakıp gitmelerine karşı; “Aziz kardeşler, satmak kolay, almak güçtür, Gitmek kolay, dönmek güçtür. Yıkılmak kolay, kalkmak güçtür.” diyerek, göçlerin önüne geçmeye çalışıyordu. Nitekim 1902-1914 yılları arasında göç hareketleri, Tercüman gazetesi ve İsmail Bey’in etkisi ile öncekiler gibi kitleler halinde değil ancak tek tük ve bireysel düzeyde gerçekleşmiştir

Gaspıralı İsmail Bey, “Dünya Müslümanları Kongresi” toplamaya yönelik başarısız girişiminden sonra, dış dünyaya yönelik çalışmalarına devam etti. Bu kapsamda, “Usûl-ü Cedit” okullarını o zaman dünyanın en kalabalık Müslüman ülkesi olan Hindistan’a tanıştırmak ve ihraç etmek üzere Şubat 1912’de Bombay’a da bir gezi gerçekleştirdi. Gaspıralı, 1908’den sonra Türkiye’deki çeşitli İstanbul dergilerinde makaleler yazdı ve 1908’de kurulan “Türk Derneği”nin kurucu üyelerinden biri oldu. Ayrıca 1911’de kurulan “Türk Yurdu Cemiyeti” ile Cemiyetin yayın organı olan “Türk Yurdu” dergisi üzerinde önemli bir etkisi olduğu bir gerçektir. 1908’den sonraki dönemde Osmanlı Türkleri ile Rusya Türklerinin arasında iletişim ve ilişkilerin doruk noktasına ulaşmasında onun doğrudan veya fikirleri ile olan katkısı büyük olmuştur.

Türk Dünyasının yetiştirdiği bu büyük modernleşmeci, reformcu, eğitimci, aydınlanmacı fikir ve aksiyon adamı, daha genç denebilecek bir yaşta, 24 Eylül 1914 yılında yakalandığı akciğer hastalığı nedeniyle Bahçesaray’da vefat etti ve Bahçesaray’da Kırım Hanlığı’nın kurucusu Hacı Giray Han’ın türbesi yakınlarında toprağa verildi